Osłony stałe w radioterapii i diagnostyce radiologicznej

Czy wiesz, że osłony stałe w radioterapii i całej radiologii stanowią podstawę bezpieczeństwa podczas wykonywania procedur radiologicznych i radioterapeutycznych?

Osłony stałe w pracowni to nie tylko wymóg prawny, ale przede wszystkim gwarancja bezpieczeństwa zarówno dla pacjentów, jak i personelu medycznego. Projekt nowych rozporządzeń określa maksymalną jednorazową aktywność produktów radiofarmaceutycznych dla leczenia ambulatoryjnego otwartymi źródłami jodu-131 (800 MBq).

Czym są osłony stałe i dlaczego są ważne

O osłonach stałych mówimy wówczas, gdy stosowanie promieniowania jonizującego wymaga zastosowania materiałów, które skutecznie je zatrzymują lub redukują do bezpiecznego poziomu. W praktyce osłony stałe dotyczą zabezpieczenia ścian, stropów, drzwi oraz okien pracowni RTG. Najskuteczniejsze są materiały o dużej gęstości i litej strukturze, które zostały znormalizowane jako radiologiczne materiały osłonowe.

Nie każdy materiał budowlany zapewnia wystarczającą ochronę. Paradoksalnie, nawet jeśli pomiary wskazują, że promieniowanie nie przenika przez określone przegrody, przepisy mogą wymagać dodatkowych zabezpieczeń. Dlatego właściwe projektowanie osłon stałych to podstawa dla bezpieczeństwa i zgodności z regulacjami.

Rola osłon w ograniczaniu ekspozycji na promieniowanie

Głównym zadaniem osłon stałych jest minimalizacja dawek promieniowania otrzymywanych przez osoby przebywające w sąsiedztwie źródeł promieniowania jonizującego. Prawidłowo zaprojektowane osłony powinny w każdym miejscu zmniejszać moc dawki promieniowania co najmniej do wartości określonych w normach.

W praktyce klinicznej stosuje się różne materiały osłonowe, z których najczęstsze to:

• Folia ołowiana – łatwa w montażu i wysoce skuteczna
• Płyty ołowiane – trwałe i zapewniające pewną osłonę
• Siarczan baru – alternatywa dla ołowiu w rozwiązaniach specjalnych

Podstawy prawne i normy międzynarodowe przy projektowaniu osłon stałych

Podstawę prawną dla projektowania i stosowania osłon stałych stanowi Ustawa Prawo Atomowe wraz z rozporządzeniami wykonawczymi. Zgodnie z § 5 Rozporządzenia Rady Ministrów, stopień osłabienia promieniowania przez ściany i stropy musi zapobiegać otrzymaniu przez osoby z ogółu ludności dawki skutecznej przekraczającej 0,1 mSv rocznie w przypadku budynków mieszkalnych oraz 0,3 mSv rocznie w pozostałych przypadkach.

Od początku 2025 roku w Unii Europejskiej obowiązują zaktualizowane normy dotyczące ochrony przed promieniowaniem jonizującym. Nowe przepisy kładą nacisk na zgodność z normą EN 12588, która precyzyjnie określa wymagania dla materiałów osłonowych, ich skład chemiczny oraz tolerancje wymiarowe. Materiały stosowane do ochrony radiologicznej muszą posiadać odpowiednie certyfikaty jakości, które potwierdzają ich parametry techniczne i bezpieczeństwo.

W zakresie obliczeń osłon stałych w Polsce nadal obowiązuje Polska Norma PN-86/J-80001, która stanowi podstawę do projektowania zabezpieczeń przed promieniowaniem jonizującym.

Wymagania techniczne i organizacyjne

Prawidłowe wdrożenie osłon stałych w radioterapii wymaga spełnienia szeregu wymogów technicznych i organizacyjnych. Projekt osłon stałych RTG stanowi kluczowy dokument, określający czy przegrody budowlane w pomieszczeniu zapewniają wystarczającą ochronę przed promieniowaniem, czy też niezbędne jest zastosowanie dodatkowych zabezpieczeń.

Rodzaje osłon stałych w pracowni RTG

W praktyce radiologicznej stosuje się kilka rodzajów osłon stałych. Najczęściej spotykane to panele ołowiane, które stanowią podstawowe wyposażenie ochronne pomieszczeń. Równie istotne są specjalne drzwi RTG, które chronią obszary przyległe do pracowni radiologicznej. W przypadku budynków wielokondygnacyjnych niezbędne jest również zastosowanie paneli sufitowych, zabezpieczających pomieszczenia znajdujące się nad pracownią.

Materiały stosowane w osłonach stałych

Najskuteczniejsze materiały osłonowe to te o dużej gęstości. Wśród najczęściej wykorzystywanych znajdują się:

• Folia/blacha ołowiana – najpopularniejszy materiał ze względu na łatwość montażu i dosyć atrakcyjną cenę
• Płyty ołowiowo-kartonowe – wygodne rozwiązanie integrujące ołów z płytą karton-gips
• Siarczan baru – rozwiązanie historyczne ze względu na ograniczoną dostępność surowca
• Bloczki betonowe/silka – najtańsze i powszechnie stosowane rozwiązanie

Warto podkreślić, że aby uzyskać osłonność równoważną 1 mm ołowiu, potrzebna byłaby warstwa stali o grubości aż 6 mm, co pokazuje, dlaczego ołów pozostaje materiałem preferowanym.

Testy eksploatacyjne i kontrola jakości

Nowo instalowane urządzenia radiologiczne muszą przejść testy odbiorcze po instalacji. Ponadto, zgodnie z obowiązującymi przepisami, akceleratory terapeutyczne powinny być regularnie poddawane procedurom kontroli jakości. Testy eksploatacyjne dzielą się na podstawowe (wykonywane co miesiąc), specjalistyczne (wykonywane rocznie) oraz odbiorcze (przed pierwszym użyciem).

Prawidłowe oznakowanie jest również elementem wymagań – drzwi do pracowni muszą być oznaczone tablicą informacyjną ze znakiem ostrzegawczym przed promieniowaniem jonizującym.

Zastosowanie osłon w różnych procedurach radioterapii

Różne procedury radioterapeutyczne wymagają specyficznych rozwiązań w zakresie osłon stałych. Prawidłowe dopasowanie zabezpieczeń do charakteru wykonywanej procedury stanowi podstawę ochrony radiologicznej.

Teleradioterapia: wymagania dla ścian i drzwi

W przypadku teleradioterapii, stopień osłabienia promieniowania przez ściany zewnętrzne i stropy pracowni musi zapobiegać otrzymaniu przez osoby z ogółu ludności dawki skutecznej przekraczającej 0,1 mSv rocznie w budynkach mieszkalnych lub 0,3 mSv w pozostałych lokalizacjach. Akcelerator terapeutyczny wymaga szczególnej uwagi – musi zapewniać nie tylko bezpieczeństwo pacjenta podczas leczenia, ale również sygnalizację obecności wiązki promieniowania zarówno w pomieszczeniu terapeutycznym, jak i w sterowni. Dodatkowo, powierzchnia pomieszczenia terapeutycznego nie może być mniejsza niż 20 m².

Brachyterapia: osłony dla źródeł promieniotwórczych

W brachyterapii, gdzie stosuje się zamknięte źródła promieniotwórcze, powierzchnia pomieszczenia przeznaczonego do prac z tymi źródłami musi wynosić minimum 10 m². Natomiast w pracowniach klasy Z przeznaczonych do celów medycznych, powierzchnia pomieszczenia terapeutycznego powinna być nie mniejsza niż 20 m². Istotnym wymogiem jest także zapewnienie co najmniej 5 m² wolnej powierzchni na jednego pracownika wykonującego pracę w takim pomieszczeniu.

Radiologia zabiegowa: mobilne i stałe osłony

W radiologii zabiegowej stosuje się zarówno osłony stałe, jak i mobilne. Wśród mobilnych rozwiązań wyróżniamy osłony dolnych części ciała o modułowej konstrukcji, zapewniające ochronę o równoważniku ołowiu 0,50 mm. Ich montaż jest możliwy zarówno z prawej, jak i z lewej strony stołu zabiegowego. Do skutecznej ochrony personelu niezbędne są również indywidualne środki ochronne, takie jak okulary z filtracją boczną spełniające wymogi norm DIN EN 61331-1 i DIN EN 61331-3.

Specyfika osłon w stomatologii i tomografii

W gabinecie stomatologicznym osłony stałe muszą być zaprojektowane w oparciu o rodzaj i parametry aparatu rentgenowskiego oraz układ funkcjonalny pomieszczenia. Minimalna powierzchnia pomieszczenia dla jednego źródła promieniowania (np. aparatu punktowego, pantomografu czy tomografu) to 8 m². W przypadku dwóch źródeł promieniowania powierzchnia musi wynosić co najmniej 12 m². Wysokość pomieszczenia nie może być mniejsza niż 250 cm, a wentylacja powinna zapewniać 1,5-krotną wymianę powietrza w ciągu godziny. W tomografii komputerowej, ze względu na wyższe dawki promieniowania, wymagania dotyczące osłon ścian i drzwi są bardziej rygorystyczne.

Bezpieczeństwo pacjenta i personelu

Bezpieczeństwo personelu i pacjenta to priorytet w każdym ośrodku stosującym radioterapię. Właściwe osłony stałe stanowią tylko jeden z elementów kompleksowego systemu ochrony przed promieniowaniem jonizującym.

Minimalizacja dawek promieniowania

Bezpieczne stosowanie promieniowania jonizującego w leczeniu wymaga odpowiedniej struktury organizacyjnej i wyposażenia jednostki ochrony zdrowia. Podczas teleradioterapii konieczna jest cotygodniowa kontrola kliniczna pacjenta oraz obecność lekarza ze specjalnością w dziedzinie radioterapii onkologicznej przy pierwszym napromienianiu. W radiologii zabiegowej szczególnie istotne jest przeprowadzenie audytu po każdym incydencie prowadzącym do popromiennego uszkodzenia skóry.

Dokumentacja i rejestry napromieniania

Dla każdego pacjenta poddawanego radioterapii prowadzona jest karta napromieniania, która stanowi część dokumentacji medycznej. Zawiera ona dane identyfikujące pacjenta, rozpoznanie lekarskie, nazwisko lekarza prowadzącego oraz szczegółowe dyspozycje dotyczące realizacji napromieniania. Karta podlega cotygodniowej kontroli w zakresie dawek sumarycznych otrzymywanych przez pacjenta.

Szkolenia z zakresu ochrony radiologicznej

Zgodnie z Prawem atomowym, osoby wykonujące badania lub leczenie z zastosowaniem promieniowania jonizującego muszą uzyskać 20 punktów szkoleniowych w ciągu 5 lat. Szkolenia obejmują tematykę ochrony radiologicznej i bezpiecznego stosowania promieniowania jonizującego w celach medycznych. Są one przeznaczone dla elektroradiologów, fizyków medycznych, lekarzy radiologów oraz innych specjalistów pracujących z promieniowaniem. Szkolenie ochrona radiologiczna pacjenta bez egzaminu zrobisz na naszej stronie do czego serdecznie zachęcamy

Audyt wewnętrzny i zewnętrzny

W Polsce funkcjonuje około 25 tysięcy jednostek ochrony zdrowia stosujących promieniowanie jonizujące. Kliniczny audyt wewnętrzny przeprowadzany jest co najmniej raz w roku oraz doraźnie w razie potrzeby. Przeprowadza go zespół audytorski składający się z lekarza radioterapeuty i fizyka medycznego. Audyt obejmuje między innymi sprawdzenie zgodności procedur roboczych z wykazem procedur wzorcowych oraz prawidłowości zapisów w dokumentacji.

Wnioski

Podsumowując, osłony stałe stanowią niezbędny element każdej pracowni radiologicznej i radioterapeutycznej. Właściwe zaprojektowanie, wykonanie oraz konserwacja tych zabezpieczeń zapewnia bezpieczeństwo zarówno pacjentom, jak i personelowi medycznemu. Przede wszystkim, regularne kontrole i testy eksploatacyjne osłon pomagają utrzymać najwyższe standardy ochrony przed promieniowaniem jonizującym.

Należy pamiętać, że różne procedury radiologiczne wymagają odmiennych rozwiązań w zakresie osłon. Teleradioterapia, brachyterapia czy radiologia zabiegowa stawiają specyficzne wymogi dotyczące konstrukcji osłon stałych. Dlatego też dokładne zapoznanie się z przepisami prawnymi i normami technicznymi staje się podstawą dla prawidłowego funkcjonowania Twojej placówki.

Warto również podkreślić, że osłony stałe to tylko jeden z elementów kompleksowego systemu ochrony radiologicznej. Równie istotne są szkolenia personelu, prawidłowa dokumentacja medyczna oraz regularne audyty wewnętrzne i zewnętrzne. Wszystkie te działania współgrają ze sobą, tworząc spójny system bezpieczeństwa.

Ostatecznie, inwestycja w wysokiej jakości osłony stałe oraz przestrzeganie wymogów technicznych i organizacyjnych przynosi wymierne korzyści. Zmniejsza ryzyko ekspozycji na promieniowanie, zapewnia zgodność z przepisami prawa oraz buduje zaufanie pacjentów do Twojej placówki. Zatem odpowiedzialne podejście do tematu ochrony radiologicznej nie jest jedynie obowiązkiem prawnym, lecz również świadectwem profesjonalizmu i troski o bezpieczeństwo wszystkich osób przebywających w obszarze oddziaływania promieniowania jonizującego